Marloes Vis van Heemst

De titel van het boek van Marloes Vis van Heemst kan je gemakkelijk op het verkeerde been zetten: zoek het maar uit, aan idealen hebben we nu even niets. Het tegendeel is echter het geval. Ze nam haar idealen mee de boom in en keek van daaruit naar de wereld en de toekomst.

Marloes is psycholoog en werkt en denkt na over complexe systemen en die woorden beschrijven goed wat zich heeft afgespeeld in de afgelopen twee jaren. Ze schrijft over de veranderingen die zich geleidelijk in de maatschappij en in personen aan het voltrekken zijn. Vragenderwijs stelt zij problemen aan de orde en gaat er vervolgens op in vanuit een positief mens- en wereldbeeld.

De veranderingen in de wereld stemmen niet vrolijk. Dit boek geeft daar een goede analyse van maar biedt ook hoop hoe je als individu richting kunt geven aan je leven.

Het gaat over alleen staan, anders zijn, het Systeem en dat steeds meer mensen zich niet in het Systeem kunnen vinden. Marloes benoemt dat er steeds meer Anderen zijn en dat zij een Netwerk vormen. Dat Netwerk is zoveel krachtiger dan het Systeem omdat het niet is gebaseerd op repressie en regels, maar werkt vanuit zelfsturing, samenwerking en de kracht die in ieder Ander aanwezig is.

Marloes maakt zich zorgen over het schoolsysteem. Kinderen worden getraind om zich later als volwassenen over te geven aan het gedachteloos volgen van protocollen en absurde regelgeving. Kritisch denken wordt zo niet geleerd, eerder afgeleerd.

Vaak is het op school zo dat de uitdaging niet schuilt in het vinden van het goede antwoord op een vraag, maar wat er met de vraag wordt bedoeld. Met andere woorden: welk antwoord verwacht men? En dat heeft veel overeenkomsten met wat we bij het gros van de volwassenen nu zien. Het klakkeloos volgen van procedures, zo duidelijk zichtbaar in de zorg en bij alle vormen van hulpverlening.

Het is een prettig leesbaar boek, ik las het in een adem uit. Marloes had het mij cadeau gegeven op de boekpresentatie van Pandemische chaos in de Lokhorstkerk in Leiden in oktober 2021.

Bron: https://overnu.nl/de-boom-in-met-je-idealen/

Van een hele andere orde dan de dagboeken van Stephan Vanfleteren en Ilja Leonard Pfeiffer is ‘De boom in met je idealen’ (Elk uitgevers, 2021) van organisatiewetenschapper Marloes Vos van Heemst. Ik kreeg het essay ongevraagd door haar toegestuurd en ik heb het twee maal gelezen.

In negen hoofdstukken beschrijft zij dat zij tijdens eenzame wandelingen is gaan nadenken over de veranderende wereld. Zij zwierf door bossen en struinde over zandduinen. Op de achterbank van haar auto schreef zij vervolgens haar bevlogen essay (75 pagina’s in een klein formaat boekje). Af en toe klom zij (met haar idealen) in bomen om weer vrijheid te kunnen ervaren. Het is een hoopvol en intelligent geschreven boekje. Vorige week sprak ik met Marloes in het huis en de tuin van haar ouders. Het beschouwende essay is, zoals ik het lees, vooral een pleidooi voor bewustwording, verbinding en zelfsturing.

Zij probeert in haar essay onder andere twee groteske paradoxen te analyseren: 1. De maatregelen ter voorkoming van ziek worden, genereren angst. Maar angst ondermijnd onze natuurlijke weerstand tegen (infectie)ziekten en vergroot dus daarmee de kans op infectie. 2. De angst voor de dood verhindert ons het leven te leven.

Hoewel de analyse van deze paradoxen mij niet veel nieuws opleverde, vond ik het verrassend dat zij de theorie van positieve desintegratie van de Poolse psycholoog, filosoof en psychiater Kazimierz Dabrowski (1902-1980) bij haar overdenkingen had betrokken. Dat is bijzonder omdat nog maar weinig psychologen het werk van deze briljante denker kennen.

Kazimierz Dabrowski beschreef zijn theorie van positieve desintegratie in het 270 pagina’s dikke boek Personality Shaping Through Positive Disintegration (1967). Ik heb deze ondergewaardeerde klassieker in de kast staan en ik pakte het boek er voor de gelegenheid bij. Ik herinnerde mij het boek als een theorie van persoonlijke mentale ontwikkeling. Een beschrijving over mentale groei en een pleidooi voor de zienswijze dat sommige uitingen van psychoneurose geen psychiatrische stoornis betreffen maar een noodzakelijke stap in persoonlijke ontwikkeling. In een tijd waar in de DSM-V elke haperende zucht of iets te natte scheet als psychiatrisch wordt beschreven en gelabeld is dat een opmerkelijke en verfrissende zienswijze.

Volgens Dabrowski kan een persoonlijkheid (als tegenhanger van een individu) uit vijf ontwikkelingslagen ontstaan. Sommigen mensen doorleven alle vijf de lagen, anderen blijven levenslang in de eerste, tweede of derde laag hangen of hoppen van twee weer veilig terug naar een, anderen beginnen in de tweede laag. Eenmaal in de derde laag lijkt er geen weg meer terug. In onderstaande figuur wordt deze best wel ingewikkelde theorie nog helder weergegeven.

Volgens Dabrowski, en psychologen die zijn theorie gebruiken, verkeren de meeste mensen levenslang in de eerste twee lagen en worden, als zij in verwarring en innerlijke chaos ervaring, hulp zoeken, veelal door psychologen vanuit de tweede laag weer teruggebracht naar de eerste laag. Dabrowski stelt, denk ik terecht, dat de verschijnselen van verwarring die mensen in de tweede laag ervaren niet verward moeten worden met psychiatrische klachten, maar als een mogelijkheid tot persoonlijke groei. Hij schreef daar nog een apart boek over: Psychoneurosis is not an illness (1972).

Volgens Marloes Vis van Heemst is de door Dabrowski beschreven gelaagdheid in de huidige crisis alleen nog maar duidelijker geworden. Mensen zijn of trouw en volgzaam (eerste laag) of verward en willen meer sturing (tweede-derde laag). Zij lijken dan om steeds meer regels te vragen om, vanuit angst en onzekerheid, om de crisis te kunnen begrijpen en beheersen. Het coronabeleid van de overheid is op veel punten helaas onnavolgbaar en tegenstrijdig en de experts spreken elkaar en zichzelf veelal tegen. Ik kan mij goed voorstellen dat dit veel onrust genereert bij mensen in de tweede-derde laag. Dit zou volgens Marloes Vis van Heemst kunnen leiden tot collectieve desintegratie waarin angst, depressie, wanhoop en vertwijfeling domineren zonder positieve ontwikkelingsgroei naar een hogere laag. Een best wel somber toekomstbeeld. Dit is nu duidelijk zichtbaar geworden in delen van de samenleving. Maar, als de groep mensen die hun angsten onder ogen hebben gezien en zelfsturing hebben gevonden groot genoeg is (derde laag) om verbinding te maken met de angstige mensen in de lagere niveaus, dan zouden deze hen kunnen ondersteunen. Marloes ziet dit als hoopvol. Een pleidooi voor verbinding. Een interessante gedachte waarbij uitgegaan wordt dat een zeer groot deel van de samenleving in verwarring zou zijn. Daar heb ik mijn twijfels over. In ieder geval is dit nog niet cijfermatig te ondersteunen. Wellicht verkeert een groot deel van de samenleving wel in Dabrowski’s eerste laag en komen daar niet verder uit. Met deze groep is geen verbinding te maken, omdat zij dat überhaupt niet zoeken.

Volgens critici lijkt de theorie van Dabrowski juist te sturen op polarisatie en uitsluiting in plaats van op verbinding. Slechts enkelen behalen immers de hoogste laag van ontwikkeling. ‘De elite’? Toch is dat niet zijn intentie geweest en het is volgens mij ook niet zo. Juist de mensen die hun angsten en onzekerheden hebben kunnen plaatsen kunnen daardoor anderen helpen met hun verwarrende gevoelens van onmacht. Het is geen uitsluiting en polarisatie maar juist empathisch streven naar verbinding. En in het derde en vierde laag zijn compassie, empathie en respect juist dominant. Daar past geen polarisatie.

Toen ik dit las moest ik aan de film The Matrix (1999) denken. Ik keek hem van de week nog eens opnieuw. Er is, tot mijn verrassing, klaarblijkelijk gebruik gemaakt van de theorie van positieve desintegratie. Ik kan het niet anders zien. Neo werkt als Mr Thomas Anderson in het eerste niveau als volgzame ICTer, maar gaat als Hacker Neo in het tweede niveau in verwarring op zoek naar Morpheus. In het derde niveau , Trinity’s bitch, verwijderd hij de robots uit zijn navel en zoekt naar zelfsturing. Hier neemt hij de rode pil als point of no return. Als Real World Neo komt hij in zijn vierde niveau om uiteindelijk als The Chosen One te eindigen in het vijfde niveau.

Vervolgens benoemt en omschrijft Marloes Vis van Heemst, zoals zij het noemt, Het Systeem en Het Netwerk. Het Systeem bepaalt hoe je je moet gedragen. De gevestigde orde en de volgzamen in dit Systeem. Het veilig volgen van de opgelegde regels, protocollen, procedures en manieren waarop men zich behoort te gedragen, zoals in Dabrowski’s eerste laag. Deze systemen zijn groot (de samenleving, het onderwijssysteem, de gezondheidszorg) of klein (gezinnen en vriendengroepen) en overal te vinden. Afwijken van het aanvaarde systeem geeft onrust en men zal ervoor zorgen dat degene die afwijkt weer in het gareel komt. Dit geeft conflicten. Vriendengroepen die na vele jaren uit elkaar vallen. Buren die elkaar niet meer willen spreken. Collega’s op het werk waar men ineens niet meer mee wil werken. Maar dan zijn er, zoals Marloes Vis van Heemst ze noemt, de Anderen. Mensen die niet in Het Systeem passen, en zich ontheemd voelen. Mensen uit het tweede en het derde laag van Dabrowski. Volgens haar kunnen deze mensen zich als Het Systeem maar dwingend en groot wordt toenemend eenzaam, alleen en onbegrepen gaan voelen. Maar in een crisis worden De Anderen juist zichtbaarder door Het Systeem. De Anderen kenmerken zich door zelfsturing en dat is hun kracht. Als De Anderen bij elkaar komen vormen zij Het Netwerk. Zelfsturende mensen die samenwerken en de hun kracht vinden in de manifestatie. Het gaat haar dan om verbinding en samenwerken. Juist dit aspect sprak mij aan. In een tijd van toenemende polarisatie blijken mensen juist steeds meer en meer tegenover elkaar te komen staan.  Vaccinatie is daarbij een breekijzer. Gevaccineerde mensen die tegenover mensen die niet gevaccineerd zijn staan, maar ook andersom. Elkaar uitsluiten, elkaar uitschelden. Geen verbinding willen, niet het verhaal van de een of de ander willen horen.

In het laatste hoofdstuk gaat Marloes Vis van Heemst in op het onderwijssysteem, gericht op regels en rijtjes leren en veel minder op het ontwikkelen van zelfsturing zoals Dabrowski heeft beschreven. Ook Dabrowski was zeer kritisch op het onderwijssysteem. Het systeem van automatiseren, voldoen aan de gestelde eisen en stickers verzamelen. Een sticker als je een taak hebt vervuld. Het streven naar de meeste stickers. Want dan doe je mee en ben je deugdzaam en volgzaam. Ik heb op zolder nog een doos staan met schoolschriftjes van de lagere school. Ik heb wel stickers en plakplaatjes gekregen maar ik had er nooit zoveel als andere kinderen. Hoe dat komt mag u zelf invullen.

‘De boom in met je idealen’ is een beschrijving van een ideale wereld. Vandaar ook de titel. Wellicht is hetgeen zij wil toch wel wat naïef en te idealistisch. Dubrowski zegt zelf al dat maar weinigen laag 4 en 5 zullen behalen. Wellicht is het grootste deel van de samenleving wel gewoon volgzaam en wil verder met rust gelaten worden. Maar op individueel is verbinding zeker bereikbaar en wellicht zijn hierdoor De Anderen op kleine of misschien grotere schaal wel tot elkaar te brengen, maar, vraag ik mij af, ontstaat er dan juist niet weer een systeem? Tijdens een crisis worden elementaire zaken in ieder geval helder. Samenwerken vanuit diversiteit spreekt mij zeer aan. Zelfsturende Anderen kunnen via platte netwerkstructuren gaan samenwerken. Inderdaad vanuit diversiteit waarbij iedereen zijn zelfsturing behoud.

Ik vroeg haar hoe zij dit zag: ‘Dabrowski doortrekkend pleit ik juist voor een enorme kans op groei. Immers hij spreekt van positieve desintegratie. Wanneer de gehele samenleving zich, bij instorten van het kaartenhuis van regels en illusies, in de chaos van positieve desintegratie bevindt is dit een kans voor collectieve groei. Uit fase 3 naar fase 4 waar we opnieuw kunnen gaan bouwen. Nu vanuit waarden in plaats van extern opgelegde regels.
Het hoofdstuk begint met de vraag of dit collectieve ontwikkelingsproces niet te lang duurt. Het eindigt met de overweging dat het misschien wel zo lang moet duren zodat er voldoende mensen voorop lopen. Hun ontwikkeling tot in fase 4 al doorgemaakt hebben. Zodat met de chaos op komst niet iedereen tegelijk in een staat van desintegratie schiet. Inderdaad zodat er een groep voorloopt en de mensen in lagere ontwikkelingsfasen kunnen helpen’.

Een mooi ideaal. Als het lezen van haar boekje mensen hiertoe bewust kan maken is dat in een tijd van Corona winst en maakt het dat mensen die nu in het verwarrende tweede laag van Dabrowski zitten het zeker zouden moeten lezen. Als hoop en als troost. De hoop is immers het verbod dat ons verbiedt te denken dat we verloren zijn.